«Մարմնի լեզու»

Մեր էջերում թարգմանաբար կներկայացնենք հատվածներ ամերիկացի հայտնի հոգեբան-սոցիոլոգ Ալան Պիզի «Body language» («Մարմնի լեզու») գրքից։ Այն հետաքրքրական է մարդկային վարքագծին նոր հայացք ուղղելու առումով, մարդ էակի խառնվածքի ենթագիտակցական շերտերից բխող ինքնաբուխ վարվեցողության մեկնաբանությամբ։ Ալան Պիզը ուշադրություն է դարձրել մարդու պահվածքի այն շերտին, որն էթիկետից զերծ է և որը, թերևս, մարդու մասին ավելի շատ բան կարող է ասել, քան պայմանականություններով լեցուն խոսքային արտահայտչաձևերը։

''1971 թ. էր, երբ սեմինարներից մեկի ժամանակ առաջին անգամ լսեցի «մարմնի լեզու» հասկացության մասին։ Այս արտահայտությունն այն աստիճան շարժեց իմ հետաքրքրությունը, որ լսածիս մասին առավել մանրամասն իմանալու անհագուրդ ցանկություն առաջացավ։ Սեմինարավարը պատմում էր Ռեյ Բերդվիստլի կողմից Լուիսվիլի համալսարանում անցկացրած որոշ հետազոտությունների մասին։ Այդ հետազոտությունները ցույց էին տվել, որ մարդկային շփումների գերակշռող մասը տեղի են ունենում ժեստերի, մարդկանց բռնած դիրքերի և մարդկային հարաբերություններում սահմանված տարածության մակարդակում։ Վերոհիշյալ հետազոտությունների համաձայն` մարդկային շփումներում բանավոր խոսքին տրամադրվող մասը չնչին է։ Այդ տարիներին ես աշխատում էի որպես առևտրական գործակալ և աշխատանքի բերումով արդեն իսկ մասնակցել էի առևտրի և հաղորդակցման հնարքներին վերաբերող բազմաթիվ սեմինարների։ Սակայն մասնակցածս սեմինարներից և ոչ մեկի ժամանակ չէի լսել, որ մարդկային շփումները հնարավոր են նաև ոչ վերբալ (բանավոր) մակարդակում։

Նախկինում իմ սեփական հետազոտությունների արդյունքում ինքս ինձ համար արդեն իսկ բացահայտել էի, որ "մարմնի լեզու" կոչվածն իր մեջ ահռելի քանակությամբ ինֆորմացիա է պարունակում։ Պետք է ասել, որ 70-ականներին դժվար էր գրադարաններում կամ բուհական հաստատություններում այս թեմային վերաբերող որևէ լուրջ գրականություն հայթայթելը։ Հատուկենտ գրքերը, որոնք այնուամենայնիվ հաջողվել էր ինձ ձեռք բերել ու կարդալ, գրված էին այնպիսի մարդկանց կողմից, որոնք շրջակա միջավայրի հետ շփման ոլորտում չնչին փորձ անգամ չունեին։ Ես բացարձակապես ցանկություն չունեմ վատ արտահայտվելու այդ գրքերի հեղինակների մասին. պարզապես հայթայթածս գրականության ստվար մասը խիստ տեսական շարադրանք ուներ և գործնական առումով կիրառելի չէր։ Ես` որպես առևտրական գործակալ, այլ նյութի կարիք ունեի։

Իմ գրքում ես ի մի եմ բերել շատ ու շատ բիհեվիորիստ-գիտնականների ուսումնասիրությունները և դրանք համակցել այլ մասնագետների ուսումնասիրությունների արդյունքում ձեռք բերված տվյալների հետ. սոցիոլոգներ, մարդաբաններ, կենդանաբաններ, մանկավարժներ, հոգեբույժներ, ընտանեկան հոգեբաններ, ինչպես նաև բանակցություններ վարելու և առևտրի ոլորտում մասնագիտացած մարդիկ։ Այս գրքում ես ներկայացրել եմ նաև բազմաթիվ տեսաֆիլմերից և ձայնագրություններից դուրս գրված նյութեր, խորհուրդներ, որոնք մշակվել են աշխարհի տարբեր երկրների մասնագետների կողմից։ Գրքումս տեղ են գտել նաև իմ սեփական հետազոտությունների արդյունքում ձեռք բերված տվյալները, տվյալներ, որոնք մասնագիտական գործունեությանս վերջին 15 տարիների արգասիքն են։

Ինքնին հասկանալի է, որ իմ գիրքը «մարմնի լեզվին» վերաբերող միակ աշխատատությունը չէ և խնդիրների «մոգական» լուծում չի առաջարկում։ Իմ նպատակն է եղել ընթերցողին հնարավորություն ընձեռել ավելի լավ հասկանալու ոչ վերբալ ազդանշաններն ու ակնարկները և վերծանել այդ ազդանշանների և ակնարկների իմաստն ու բովանդակությունը։ Գրքումս մանրազնին վերլուծության եմ ենթարկել «մարմնի լեզվի» առանձին բաղկացուցիչները, այդ իսկ պատճառով որոշ ժեստերն առանձնացրել եմ ընդհանուր «լեզվային» համատեքստից։ Միևնույն ժամանակ ես խուսափել եմ անտեղի ու անհարիր պարզեցումներից, քանի որ ոչ վերբալ հաղորդակցությունը շատ բարդ գործընթաց է, որում կարևորվում է գրեթե ամեն մի մանրամասնություն` մասնակիցները, արտաբերվող խոսքերը, ձայնի հնչերանգը, մարմնի շարժումները, ժեստերը և այլն։

Հավանաբար ընթերցողների մեջ քիչ չեն լինի մարդիկ, որոնք զայրույթից ձեռքերը դեպի վեր կբարձրացնեն և կբացականչեն. «Սա ընդամենը գիտնականների կողմից ստեղծված մի նոր հնարք է, որի միջոցով նրանք փորձում են կառավարել և իշխել մարդկանց»։ Սակայն իմ գիրքը նպատակ ունի ընթերցողին սովորեցնել իր նմանի հետ արդյունավետ շփման ձևերը։ Հուսամ, որ, այն կարդալով, դուք կկարողանաք լավագույնս հասկանալ ինքներդ ձեզ և շրջապատող մարդկանց։ Հայտնի բան է, որ որևէ մեխանիզմի աշխատանքային սկզբունքների գիտակցումը զգալիորեն թեթևացնում էայդ աշխատանքը և ճիշտ հակառակը. անգիտակից վիճակը հանգեցնում է դյուրագրգռության, շրջապատի հանդեպ անտեղի քննադատական վերաբերմունքի առաջացման։ Ոչ վերբալ շփումը ուզածդ զրույցը կարող է դարձնել չափազանց հետաքրքրական և ուսանելի։

Սկզբնական շրջանում ինձ թվում էր, որ գիրքս կդառնար ձեռնարկ վաճառողների, կառավարողների և ղեկավար անձանց համար, մինչդեռ տարիները ցույց տվեցին, որ այն կարող է օգտակար լինել բոլոր մասնագիտությունների տեր և տարբեր սոցիալական կարգավիճակ ունեցող մարդկանց։ Գիրքս ընթերցելու արդյունքում պարզ կդառնա մարդկային շփումներում առկա ամենախրթին երևույթը` հաղորդակցման ընդհանրական դաշտը։

XX դարի վերջին մենք ականատես եղանք իմացության մի նոր ոլորտի ծնունդին` ոչ վերբալ հաղորդակցության խնդրով զբաղվող գիտության ստեղծմանը։ Ինչպես գիտնական-թռչնաբանները մեծ հետաքրքրությամբ հետևում են թռչունների վարքին, ճիշտ այդպես էլ ոչ վերբալ հաղորդակցման մասնագետները ինֆորմացիայի մեծ պաշար են ստանում մարդկանց ոչ վերբալ ազդանշանների բացահայտումից։ Այս ոլորտի մասնագետը մարդկանց վարքին հետևում է ամենուր` լողափին, հեռուստաէկրանին, աշխատավայրում, մի խոսքով, կյանքի բոլոր այն դրվագներում, որոնցում առկա է մարդկային շփումը։

Զարմանալի կթվա, բայց մարդ արարածն իր գոյության ավելի քան միլիոն տարիների ընթացքում անտեսել է մարդկային վարքագծի այնպիսի մի կարևոր դրսևորում, ինչպիսին ոչ վերբալ հաղորդակցությունն է։ Եվ միայն XX դարի 60-ականներին այս ոլորտը արժանացավ գիտնականի խորազնին հայացքին և ուշադրությանը։ Իսկ լայն հանրությանը հայտնի դարձավ միայն 1970 թ., երբ Ջուլիուս Ֆաստը հրատարակեց «մարմնի լեզվին» վերաբերող իր առաջին ուսումնասիրությունը։ Իր աշխատության մեջ Ֆաստը ներկայացրեց բիհեվիորիստ-գիտնականների` մարդկային շփումների ոչ վերբալ ոլորտին վերաբերող հետազոտությունները։ Այդուհանդերձ, մեր օրերում դեռևս կան մարդիկ, որոնք անտեղյակ են այս ոլորտին և այն կարևոր նշանակությանը, որն իր մեջ ամփոփում է ոչ վերբալ հաղորդակցությունը։

Չարլի Չապլինը և համր կինոյի վարպետները ոչ վերբալ հաղորդակցման յուրովի բացահայտման առաջին ներկայացնողներն էին։ Եվ սա հասկանալի է. ժեստի և մարմնի լեզուն այդ կարգի արվեստում հաղորդակցման միակ հնարավոր միջոցն էր։ Դերասանի հաջողությունը մեծապես պայմանավորված էր նրանով, թե որքանով էր նա տիրապետում ժեստերի լեզվին և մարմնի շարժումներին, որոնց միջոցով կմարմնավորեր իր հույզերն ու ապրումները։ Եթե մարմնավորումը հաջողված էր, նա միանշանակ ընդունվում էր հանդիսատեսի կողմից, եթե ոչ` տապալումն անխուսափելի էր։ Իսկ երբ «Մեծ համրին» խոսք շնորհվեց` ժեստերի լեզուն ընկրկեց` իր տեղը զիջելով ձայնին։

«Մարմնի լեզվի» տեխնիկական ուսումնասիրության գործում ամենակարևոր դերն ունեցավ այս բնագավառի առաջին գիրքը` Չարլզ Դարվինի «Մարդկանց և կենդանիների կողմից զգացմունքների արտահայտումը» աշխատությունը, որը հրատարակվել է 1872 թ.։ Այս գիրքը պատկերավոր արտահայտությամբ է համարվում առաջինը, քանի որ այն առաջինն էր, որն ուշադրություն դարձրեց «մարմնի լեզվին»` իր բոլոր արտահայտչամիջոցներով` դեմքի արտահայտության, ժեստերի, շարժումների և այլն։ Դարվինից հետո գիտնականներն առ այսօր նկարագրել և դասակարգել են միլիոնից ավելի ոչ վերբալ ռեպլիկներ և ազդանշաններ։ Հայազգի գիտնական Ալբերտ Մեհրաբյանը եկել է այն եզրակացության, որ մարդկային հաղորդակցության 7%-ը վերբալ է (կոնցեպտուալ խոսքային), 38%-ը` ձայնային (հնչերանգ, տոն և այլ միջանկյալ հնչյուններ), իսկ 55% են կազմում ոչ վերբալ հաղորդակցման միջոցները։ Պրոֆեսոր Բերդվիստլը եկավ գրեթե համանման եզրահանգման` ընգծելով մարդկային շփումների մեջ ոչ վերբալ ազդանշանների կարևորությունը։ Նրա պնդմամբ` մարդ արարածն օրվա ընթացքում խոսում է ընդամենը 10-11 րոպե, իսկ արտաբերված նախադասության միջին տևողությունը 2,5 վրկ է։ Ինչպես Մեհրաբյանը, Բերդվիստլը նույնպես գտնում է, որ վերբալ և ոչ վերբալ հաղորդակցությունները միմյանց հանդեպ գտնվում են 35:65 %-ային հարաբերակցության մեջ։ Գիտնականներից շատերը եկել են այն եզրահանգման, որ հաղորդակցության խոսքային միջոցները կիրառվում են փաստացի ինֆորմացիա հաղորդելու համար, իսկ ոչ վերբալ միջոցներով փոխանցվում են զգացմունքները և հույզերը։ Շատ դեպքերում ոչ վերբալ ազդանշանները լիովին կարող են փոխարինել խոսքին։ Պատկերացրե՛ք` ինչպես է կինը տղամարդու վրա սպանիչ հայացք նետում, և այս հայացքն ավելի արտահայտիչ է, քան որևէ առոգանված խոսք։

Լեզվից և մշակույթից անկախ` խոսքերն ու մարմնի շարժումներն այնքան սերտորեն են փոխկապակցված, որ հմուտ մասնագետի համար շարժումը բացահայտ է նույնիսկ այն դեպքում, երբ նա չի տեսնում մարդուն, այլ միայն լսում է ձայնը։ Այս նույն տրամաբանությամբ պրոֆեսոր Բերդվիստլը, հետևելով մարդու շարժումներին, կարողանում է որոշել, թե որ լեզվով է նա խոսում։

Մեր օրերում շատերի համար անընդունելի է այն հանգամանքը, որ մարդն ընդամենը կենդանական աշխարհից սերվող էակ է` պրիմատների կարգին դասվող մի արարած, որն ազատվել է մարմնի մազածածկույթից, սովորել է կանգնել երկու վերջույթների վրա և օժտված է զարգացած ուղեղով, մի խոսքով այն է, ինչ կոչվում է հոմո սապիենս` բանական մարդ։ Ինչպես կենդանական աշխարհի մյուս արարածները, մենք ևս ենթարկվում ենք կենսաբանական օրենքներին, որոնք ղեկավարում են մեր գործողությունները, շարժումները, հակազդեցությունները և այլն։ Զարմանալին այն է, որ մարդը հազվադեպ է իր ուշադրությունը սևեռում սեփական շարժումներին, որոնք կատարվում են ինքնաբերաբար և շատ հաճախ խոսակցի մասին ավելի շատ ինֆորմացիա են հաղորդում, քան նրա կողմից արտաբերված խոսքերը''։

Հարցեր, պատասխաններ, մեկնաբանություններ